Za czasów PRL-u krążył następujący dowcip: „Cześć stary, co słychać?” „Lecę zwiedzać Stany!” „O, poważnie?” „Tak, Kazachstan, Uzbekistan, Tadżykistan i Turkmenistan!”. Co ciekawe, dziś autentycznie łatwiej byłoby się dostać do Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej niż przykładowo do ostatniego z wymienionych w starym dowcipie kraju – Turkmenistanu. Śmiało można powiedzieć, że państwo to, zwane czasami Turkmenią, rywalizuje z Koreą Północną o miano najbardziej zamkniętego miejsca dla turystów na świecie. Nie dzieje się to bez przyczyny.
Tym środkowoazjatyckim krajem (którego pustynie stanowią 80% powierzchni) niepodległym zaledwie od 29 lat, włada kolejny już satrapa. Pierwszym był Saparmurat Nijazow (Saparmyrat Nyýazow), każący siebie tytułować Turkmenbaszą. To on zabronił mężczyznom noszenia brody, a nazwy miesięcy roku zmienił tak, że styczeń nazwany został jego imieniem, a reszcie miesięcy przydzielił imiona krewnych. Podobnie postąpił z dniami tygodnia, ulicami i innymi stołecznymi budynkami. Turkmenbasza napisał opasłe tomiszcze nazwane „Ruhnama”, w którym znalazło się miejsce dla jego autobiografii, ale tez porad życiowych dla zwykłych obywateli niemal z każdej dziedziny życia. Dość powiedzieć, że fragmenty księgi musieli znać na pamięć urzędnicy państwowi oraz np. kandydaci zdający egzamin na prawo jazdy. Nijazow twierdził, że ten kto przeczyta „Ruhnamę” trzy razy będzie miał zagwarantowane miejsce w raju.
Obecnym przywódcą kraju jest Gurbanguły Berdymuchamedow (Gurbanguly Berdimuhamedow), dla odmiany nazywający siebie Arkadagiem (protektorem), były dentysta Turkmenbaszy, a później minister zdrowia w jego rządzie. Nowy prezydent, 17 lat młodszy od poprzednika, też wpada na ciekawe pomysły. Np. zabronił poruszania się po stolicy kraju, Aszchabadzie, samochodom w kolorze czarnym, bo ponoć przynoszą one pecha. Aut nie mogą tam też prowadzić kobiety. W 2017 roku Arkadag wydał książkę pt. „Turkmenistan – serce Szlaku Jedwabnego”, w której tłumaczy potrzebę neutralności Turkmenistanu na arenie międzynarodowej. Natomiast po wybuchu na świecie epidemii Covid-19 Berdymuchamedow zabronił w kraju używać ludziom słowa „koronawirus”, zaś zagranicznym mediom przekazał, że Turkmenistan jest wolny od tej choroby.
To tyle jeśli chodzi o sytuację polityczną w Turkmenii, a co z muzyką tego kraju? W zasadzie wiadomo o niej niewiele. Niedalecy sąsiedzi z Kazachstanu i Uzbekistanu mają bogatą scenę muzyczną. Nawet targany wieloma wojnami Afganistan może poszczycić się kilkudziesięcioma znanymi i lubianymi artystami obu płci. Z Turkmenistanem jest inaczej. Ten 1,5 raza większy od Polski kraj zamieszkuje niespełna 5 milionów ludzi. Codzienna walka o przetrwanie (bezrobocie sięga 60%, głód, szczególnie poza stolicą, jest zjawiskiem powszednim) powoduje to, że muzyka nie jest priorytetem dla mieszkańców.
Niemniej poniżej spróbuję przedstawić ciekawszych artystów turkmeńskich:
Narodowym poetą turkmeńskim jest Magtymguly Pyragy (perski zapis nazwiska: Makhtumqoli Faraghi, ur. 18.05.1733 r. – Hadżi Kuszan, Persja – zm. 1807 r. – Golestan), którego ojcem był również poeta, Döwletmämmet Azady (1695-1760). Magtymguly Pyragy był zarówno twórcą języka turkmeńskiego w dzisiejszej postaci, jak i pionierem w dziedzinie literatury Turkmenów. Do dziś jego wiersze służą jako słowa pieśni.
Poniżej jedna z tradycyjnych turkmeńskich pieśni ze słowami narodowego wieszcza. Utwór zatytułowany „Pyragyny Gören Daglar” śpiewa Gurbanmyrat Annanepesow.
Najpopularniejszym ludowym instrumentem turkmeńskim jest dutar, czyli rodzaj dwustrunowej lutni, występujący w muzyce niemal całej Centralnej Azji. Artystą chętnie wykorzystującym ten instrument w swoich utworach jest Mekan Rejepow. Poniżej jego utwór pt. „Dört Örüm Saçly” („Cztery splecione warkocze”).
Innym znanym instrumentem jest tuiduk, który wyglądem zbliżony jest do tureckiej zurny. To rodzaj aerofonu stroikowego przypominającego nieco wuwuzele, z tym, że instrument ten najczęściej wykonany jest z drewna lub (rzadziej) kości słoniowej. Jest kilka rodzajów tuiduka, m.in. dili tuiduk i gargy tuiduk. Poniżej utwór grany na dili tuiduku przez afgańskiego Turkmena Nura Mohmada.
Grającym na tuiduku często towarzyszy tzw. bagşy, który w dawnych czasach nie tylko śpiewał, ale przede wszystkim był kimś w rodzaju szamana, uzdrowiciela, miejscowego znachora. Poniżej jeden z takich śpiewaków, Girman-Bagşy.
Narodowym kompozytorem turkmeńskim jest Dangatar Öwezow (ur. 01.01.1911, auł Mulkysył, Kraj Turkiestański, Rosja – zm. 05.05.1966 r. – Aszchabad, Turkmeńska SRR, ZSRR). To on skomponował m.in. najbardziej znaną operę turkmeńską „Szahsenem i Garib”.
TUTAJ można obejrzeć radziecki film dokumentalny o tym artyście:
Annagul Annakuliýewa (ur. 31.12.1924 r. – auł Gasankuly, Turkmeńska SRR, ZSRR – zm. 18.07.2009 r. – Aszchabad, Turkmenistan) była pierwszą śpiewaczką operową klasy światowej pochodzącą z rejonów Turkmenistanu. Przygodę ze śpiewem zaczynała jako 17-latka. Oprócz występowania w salach operowych całego świata śpiewała także w filmach reżyserowanych przez swojego męża Altiego Karliýewa (1909-1973). Poniżej jedna z takich filmowych piosenek, utwór z filmu będącego ekranizacją „Szahsenem i Garib” z 1963 r. Diwie towarzyszy tutaj Myrat Sadykow.
Wyżej wspomniany Myrat Sadykow (ur. 03.09.1936 r. – Aszchabad, Turkmeńska SRR, ZSRR – zm. 07.05.2013 r. – Aszchabad, Turkmenistan) był uznanym w całym ZSRR muzykiem, piosenkarzem i poetą. Bardzo często śpiewał w radzieckich filmach. To on założył grupę Güneş, o której jeszcze wspomnę. Poniżej śpiewany przez Sadykowa po rosyjsku utwór „Моя Любимая” („Moja ukochana”).
Güneş to po turkmeńsku słońce. Tak nazywała się także grupa muzyczna działająca w latach 1970-1999. W zespole byli zarówno rdzenni Turkmeni (m.in. założyciel Myrat Sadykow, perkusista Rişad Şafiýew, grający na altówce Sabir Rizaew czy gitarzysta Ilýas Rejepow) jak i Rosjanie (m.in. Oleg Koroliow, saksofonista tenorowy Stanisław Morozow i gitarzysta basowy Władimir Biełousow). W ZSRR o kolektywnie Güneş mówiono, że jest to „джаз-фолк-рок группа”. Poniżej instrumentalny utwór pt. „Голубой огонёк” („Niebieski płomyk”) z 1984 r.
Turkmenistan uzyskał niepodległość pod koniec października 1991 r., jednak aż do 1997 r., a więc jeszcze przez 6 lat, hymnem kraju był utwór z czasów sowieckich, skomponowany przez Weliego Muhadowa (ur. jako Welimuhammet Muhadow – ur. 05.05.1916 r. – auł Bagir, obwód zakaspijski, Rosja – zm. 06.01.2005 r. – Aszchabad, Turkmenistan). Za czasów ZSRR mawiało się, że Turkmeńska SRR ma najładniej brzmiący „hymn” ze wszystkich republik radzieckich.
Ale w 1997 r. Turkmenbasza, czyli prezydent-dyktator Saparmyrat Nyýazow, zmienił hymn na nowy, do którego sam skomponował muzykę i ułożył słowa. Utwór nie ma zbyt oryginalnego tytułu – „Garaşsyz, Bitarap, Türkmenistanyň Döwlet Gimni” („Hymn Państwowy Niepodległego, Neutralnego Turkmenistanu”). Trzeba przyznać, że nowa wersja hymnu krajowego mocniej nawołuje do oddania życia za ojczyznę.
Eneş Rejepowa (Rejepow/Rejepowa to jedno z najczęstszych turkmeńskich nazwisk) to najpopularniejsza piosenkarka średniego pokolenia w Turkmenistanie. Piosenki, które śpiewa przesiąknięte są miejscowym folklorem. Poniżej jeden z przebojów wokalistki, utwór „Ejajan Dinglemeni” („Posłuchaj mądrych słów”).
Powstały w 1993 r. zespół Ashkhabad miał m.in. za zadanie popularyzowanie ludowej muzyki turkmeńskiej poza granicami kraju i poza granicami Azji Centralnej. Skład grupy tworzyli: Atabaý Çarykuliýew (wokal), Hasan Mammadow (skrzypce), znany z występów w grupie Güneş Sabir Rizaew, Kurban Kurbanow (akordeon) oraz Xakberdi Alamuradow (instrumenty ludowe). Formacja zakończyła działalność w marcu 2009 r. wraz ze śmiercią swego lidera, Atabaýa Çarykuliýewa. Poniżej utwór zatytułowany „Bayaty”, pochodzący z wydanej w 1993 r. płyty „City of Love”.
Firýuza to po turkmeńsku turkus. To również imię wokalistki ur. 08.11.1985 r., której nieobce są np. ballady. Jedną z takich ballad jest piosenka „Unut Meni” („Zapomnij o mnie”), która prezentuję poniżej.
Choć Hemra Rejepow (ur. 29.08.1988 r. – Gökje, Turkmeńska SRR, ZSRR) liczy sobie zaledwie 31 lat, to ma za sobą kilkanaście lat obecności na rynku muzycznym, gdyż karierę zaczynał jako nastolatek. Poniżej jeden z jego popowych przebojów, utwór „Gacma Sen” („Nie uciekaj”).
Jeszcze młodszy niż Rejepow jest Baýram Hojatow (ur. 01.05.1991 r. – Aszchabad, Wspólnota Niepodległych Państwa). To syn Eneş Rejepowej, wszechstronnie wykształcony muzycznie, sam komponujący swoje utwory. Poniżej nagranie „Gözdelim” („Szukałem”) rozpoczynające się od… solówki gitarowej.
Myahri (ur. jako Mähri Pirgulyýewa – 11.03.1988 r. – Aszchabad, Turkmeńska SRR, ZSRR) to obecnie najpopularniejsza artystka turkmeńska w Centralnej Azji. Ma na koncie kilka wydanych płyt, zdobytą w 2018 r. statuetkę Gwiazdy Roku (Ýylyň parlak ýyldyzy) w Turkmenistanie oraz utwory nagrane w stylu, którego nie powstydziłyby się najlepsi wykonawcy muzyki dance na świecie, jak choćby poniżej zaprezentowany kawałek „Gelsene” („Chodź”).
uNo MC (Ruslan Maksudow – ur. 03.02.1990 r. – Aszchabad, Turkmeńska SRR, ZSRR) to artysta rapujący po rosyjsku i mający na koncie kilka melodyjnych hitów. Poniżej jeden z nich, nagranie wykonywane razem z wokalistą o pseudonimie Ka-Re (Kakajan Rejepow, ur. 01.01.1987 r. – Mary, Turkmeńska SRR, ZSRR).
