Lapończycy (nazwa własna Saami lub Sámi) – potomkowie pierwotnej ludności Skandynawii żyjący w większości w krainie zwanej Laponią (Sápmi), rozciągającej się na terytorium Rosji, Finlandii, Szwecji i Norwegii. Wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO Laponia przez wiele dzieci, a także przez część dorosłych, uważana jest za siedzibę Świętego Mikołaja, zaś samych Lapończyków przedstawia się jako lekko skośnookich brunetów o raczej azjatyckim typie urody (co najczęściej mija się z rzeczywistością). Kraina Sápmi kojarzy się także ze śniegiem, reniferami, mrozem, nocami polarnymi, fińskim Rovaniemi, szwedzką Kiruną i norweskim regionem Finnmark, a fanom piłki nożnej odmian wszelakich z ekipą, która w 2006 zdobyła pierwsze Mistrzostwo Drużyn Niezrzeszonych w FIFA, pokonując wysoko Monako, Oksytanię i Ambazonię (Południowy Kamerun).
A jak wygląda sprawa z muzyką lapońską? Co o niej wiemy? Jacy artyści norwescy, fińscy czy szwedzcy pochodzą z ludu Sámi? O tym wszystkim będzie poniżej.
Jedno z pytań nie tak dawno emitowanego teleturnieju „Postaw na milion” brzmiało „Co u Samów znaczy joik?”. Para zawodników zgodnie postawiła wszystkie pieniądze na rodzaj namiotu i… przegrała. Joik, zwany także luohti, vuolle, vuelie albo juoiggus to rodzaj tradycyjnego śpiewu Saamów, przy czym to coś więcej niż jodłowanie u Bawarczyków. Ważność joików w tradycji lapońskiej można porównać do gardłowego śpiewu chöömej u Tuwińców, Czukczy czy Mongołów. Joik stanowił i nadal stanowi ważny element tożsamości kulturowej Saamów. Teksty joików różnią się od typowych piosenek – mają budowę cykliczną, bez wyraźnego początku i końca, krótka fraza jest powtarzana, z niewielkimi zmianami, wielokrotnie.
Poniżej nagranie z 1954 r. pięciu krótkich joików z rejonu Karasjok na północy Norwegii.
Część badaczy historii i kultury Saamów twierdzi, że jeśli chodzi o muzykę, to naród ten nigdy nie posiadał własnych oryginalnych instrumentów. To śpiew joik odgrywał najważniejszą rolę. Nie jest to do końca prawda, bo np. w niektórych rejonach Laponii przy wykonywaniu joików przygrywano na bębnach meavrresgárri (inna nazwa: gievrie) oraz fletach fadno, wykonanych z łodyg rośliny o nazwie arcydzięgiel litwor (Angelica archangelica). Poniżej jeden z takich utworów na flet.
Czołowym twórcą i wykonawcą joików był żyjący w fińskiej części Laponii Nils-Aslak Valkeapää, znany jako Áillohaš (ur. 23.03.1943 r. – Enontekiö, Lappi, Finlandia – zm. 28.11.2001 r. – Espoo, Suur-Helsinki, Finlandia). Uważa się go za kreatora współczesnej wersji tradycyjnej muzyki Saamów. Áillohaš był także cenionym poetą i autorem muzyki do pierwszego filmu fabularnego w języku lapońskim, do „Tropiciela” w reżyserii Nilsa Gaupa z 1987 r.
Poniżej jedno z nagrań Áillohaša, utwór zatytułowany „Piera Balto”.
Sukcesorem Áillohaša i niejako kontynuatorem jego drogi artystycznej jest o niemal jedno pokolenie młodszy Iŋgor Ántte Áilu Gaup (ur. 25.03.1960 r. – Kautokeino, Finnmark, Norwegia), znany jako Áilloš. To muzyk, wokalista, kompozytor i aktor, który często kolaboruje z nielapońskimi artystami norweskimi, jak choćby z bluesmanem Knutem Reiersrudem czy wirtuozem jazzowego saksofonu polskiego pochodzenia Janem Garbarkiem. Poniżej bardzo „rootsowy” w brzmieniu utwór Áilloša zatytułowany „Wind”, a pochodzący z płyty „Yoikur”.
Natomiast żeńską odpowiedniczką Áillohaša była Inga Juuso (ur. 05.11.1945 r. – Mosjøen, Helgeland, Norwegia – zm. 23.08.2014 r. – Norwegia). Śpiewała ona joiki niemalże od dziecka, z tym że pierwszą solową płytę wydała dopiero w wieku 46 lat. Poniżej jeden z jej bardziej znanych utworów, nagranie pt. „Barbmoloddi” („Ptak przemian”).
Wimme Saari (ur. 1959 r. – Kelottijärvi, Lappi, Finlandia) to także artysta czerpiący z bogatej tradycji lapońskiego śpiewu joik, ale często uzupełniający dany utwór swoimi improwizacjami. Muzykę, którą tworzy trudno jednoznacznie zaszufladkować. Chyba najlepiej pasowałoby do niej określenie ambient z elementami elektroniki. Poniżej nagranie „Agálas Johtin” („Niekończąca się podróż”).
Hymn Saamów powstał w 1986 r. w czasie XIII Kongresu Lapońskiego, ale zatwierdzono go dopiero 6 lat później, podczas XV Kongresu Lapońskiego. Kompozytorem „Sámi Soga Lávlla” jest Norweg Arne Sørli (ur. 02.04.1904 r. – Sørum, Akershus, Norwegia – zm. 17.05.1969 r. – Tromsø, Troms, Norwegia), zaś słowa stanowią treść wiersza lapońskiego nauczyciela i polityka Isaka Mikala Saby (ur. 15.11.1875 r. – Nesseby, Finnmark, Norwegia – zm. 01.06.1921 r. – Vardø, Finnmark, Norwegia).
W 1980 r. podczas 25. Konkursu Piosenki Eurowizji odbywającego się wówczas w holenderskiej Hadze Norwegię reprezentował norwesko-lapoński duet Sverre Kjelsberg (ur. 18.10.1946 r. – Tromsø, Troms, Norwegia) i Mattis Hætta (ur. 15.03.1959 r. – Masi, Finnmark, Norwegia). Utwór „Sámiid ædnan” („Ziemia Saamów”, zamieszczam go poniżej) rozpoczynał się od zwrotki śpiewanej po norwesku przez Kjelsberga, natomiast w refrenie joik wykonywał Hætta. Zdecydowanie nie była to Eurowizyjna piosenka, bo na 19. startujących „Ziemia Saamów” zajęła ledwo 16 miejsce. Na pocieszenie można dodać, że w tym samym konkursie słynna turecka piosenkarka Ajda Pekkan była tylko o jedną pozycję lepsza, natomiast dzisiejsza gwiazda muzyki arabskiej, Marokanka Samira Said (wtedy jeszcze jako Samira Bensaïd) niemal zamknęła stawkę startujących, zdobywając ze swoją piosenką „Bitaqat Hub” ledwo 7 punktów.
Ponownie temat Eurowizji, Norwegii i wątków lapońskich pojawił się w 28 lat później. Wtedy to do konkursu preeliminacyjnego, mającego na celu wyłonić norweskiego kandydata na Eurowizję 2008 przystąpiła blondwłosa Laponka Ann-Mari Andersen (ur. 01.12.1969 r. – Norwegia) z poprockową piosenką śpiewaną w języku saami zatytułowaną „Ándagassii” (zamieszczam ją poniżej). Skomplikowany system eliminacji spowodował, że Andersen nie doszła nawet do finału preselekcji. W 2008 r. podczas 53. Konkursu Piosenki Eurowizji Norwegię reprezentowała inna blondynka, Maria Haukaas Storeng, zajmując z angielskojęzycznym utworem „Hold On Be Strong” wysokie 5. miejsce (wygrał Dima Bilan, a nasza Isis Gee była 24.).
Ale Eurowizja to nie jedyny konkurs muzyczny, w którym brali udział Lapończycy. W latach 1990-2016 w norweskim miasteczku Kautokeino odbywał się Lapoński Festiwal Wiosny, którego częścią był konkurs piosenki Sámi Grand Prix. Na przestrzeni 26 lat najwięcej razy wygrywali w nim reprezentanci Norwegii, ale np. w 2002 r. Grand Prix zdobyła rosyjska Laponka Elvira Gałkina za utwór „Immel Agk”. Poniżej ostatnia zwyciężczyni, Ella Marie Hætta Isaksen (ur. 25.04.1998 r. – Tana, Finnmark, Norwegia) z konkursowym utworem z 2016 r. „Jáddá go beaivi?”.
Angelit jest folkowym zespołem założonym w 1989 r. w Finlandii jako Angelin Tytöt, co po fińsku znaczy Dziewczęta ze wsi Angeli. Trzon grupy tworzą lapońskie siostry Ursula i Tuuni Länsman, a oprócz nich w formacji występują: Alfred Häkkinen (gitara i bębny), Samuli Kosminen (perkusja), urodzony w Etiopii Abdissa „Mamba” Assefa oraz keyboardzista Kimmo Kajasto. Poniżej jeden z utworów Angelit, utrzymane w dance’owych rytmach nagranie pt. „Garkit” („Ucieczka”).
Gatunek indie-folk reprezentuje norweska kapela Adjágas, w skład której wchodzą obecnie: wokaliści Lawra Somby i Sara Marielle Gaup, gitarzysta Espen Elverum Jakobsen, basista Åsmund Wilter Eriksson, grający na perkusji Aleksander Kostopoulos oraz wirtuoz bandżo Petter Marius Gundersen. Nazwa grupy oznacza w języku lapońskim stan pomiędzy snem a przebudzeniem się. Poniżej utwór „Mun Ja Mun” z debiutanckiej płyty formacji zatytułowanej po prostu „Adjágas” z 2005 r.
Korpiklaani to fiński zespół folkowo-metalowy znany także pod nazwami Shamaani Duo albo Shaman. Obecnie w skład formacji wchodzą: charyzmatyczny wokalista Jonne Järvelä, gitarzysta Kalle „Cane” Savijärvi, Jarkko Aaltonen (gitara basowa), skrzypek Tuomas Rounakari, grający na akordeonie Sami Perttula oraz perkusista Samuli Mikkonen. Większość członków kapeli ma korzenie lapońskie, aczkolwiek niełatwo da się to wyczuć w ich twórczości. Poniżej nagranie o wielce wymownym tytule „Vodka” pochodzące z wydanej w 2009 r. płyty „Karkelo”.
Ostre rockowe brzmienie prezentuje także inny fiński zespół SomBy, z tym, że tu akurat mamy do czynienia głównie z rockowymi kobietami, z których dwie, Milla (pianino) i Unna-Maari (perkusja) noszą swojskie nazwisko Pulska. Pozostali artyści to: wokalistka a zarazem frontmenka Miira Suomi, gitarzysta Oula Guttorm oraz grający na gitarze basowej Juho Kiviniemi. Poniżej pochodzące z wydanej w 2010 r. płyty „Álas Eana” nagranie pt. „Guoros Sorbmi”.
Najbardziej znaną lapońską artystką szwedzką jest 37-letnia obecnie Sofia Jannok (ur. jako Brita Maret Jannok – ur. 15.09.1982 r. – Arvidsjaur, Lappland, Szwecja). Dwukrotna zwyciężczyni Sami Grand Prix z powodzeniem koncertuje nie tylko w Szwecji i Skandynawii, ale nawet w Chinach. Poniżej utwór „Irene” pochodzący z wydanej 14 lat temu płyty „Áššogáttis” („Żar”).
Jon Henrik Fjällgren (ur. 26.04.1987 r.) to bardzo nietypowa postać. Śpiewa po lapońsku lepiej od niejednego Lapończyka, choć pochodzi z Kolumbii. Przyszedł na świat w mieście Cali, w departamencie Valle del Cauca jako Mario Montoya. W dzieciństwie został adoptowany przez szwedzkie małżeństwo pochodzenia lapońskiego. Dorastając w Mittådalen, na północy Szwecji, Fjällgren nauczył się tradycyjnego śpiewu Saamów i to na tyle dobrze, że śpiewając joiki w 2014 r. wygrał Talang Sverige, czyli miejscową odmianę Mam Talent. Do tej pory wydał 4 bardzo dobrze przyjęte płyty, a jeden z jego przebojów, piosenkę „Norrsken” zamieszczam poniżej.
W skład popowo-dyskotekowej formacji Jiella z Finlandii wchodzi ojciec Niilo Rasmus oraz trzy z czterech jego córek: Eeva-Liisa, Jenna i Titta. Przez jakiś czas w Jielli występowała także czwarta pociecha tatusia – Mia. Poniżej utwór zatytułowany „Olát Ánde” pochodzący z wydanej w 2002 r. płyty „Gosnu”.
Amoc (ur. jako Mikkâl Antti Morottaja – 24.12.1984 r. – Inari, Lappi, Finlandia) jest jednym z pierwszych artystów hip-hopowych rapujących w języku saami. Do swoich tekstów często dorzuca wątki z mitologii Lapończyków oraz… historie fantasy. Poniżej melodyjny utwór „Suomârâp Uarjih” pochodzący z wydanej w 2007 r. płyty „Kaččâm”.
Na deser dzisiejszej wędrówki po muzyce lapońskiej pozostała bez wątpienia największa żyjąca gwiazda, w której żyłach płynie krew Saamów – Mari Boine (ur. 08.11.1956 r. – Karasjok, Finnmark, Norwegia). To Cesária Évora Laponii, artystka zaliczana do ekstraklasy world music na świecie. Koncertująca kilka razy w Polsce Boine w 1994 r. odmówiła występu podczas Ceremonii Otwarcia Zimowych Igrzysk Olimpijskich w Lillehammer, na znak protestu przeciwko dyskryminacji Saamów. Do tej pory wokalistka z północy Norwegii wydała kilkanaście płyt, zdobywając uznanie zarówno wśród fanów, jak i krytyków muzycznych. Poniżej jeden z wielkich przebojów Mari Boine, piosenka „Vuoi Vuoi Me”, która znalazła się na wydanej w 2006 r. płycie „Idjagieðas” („W objęciach nocy”).