Gustaw Holoubek – aktor-legenda. Jeden z najwybitniejszych ludzi sceny w historii polskiego teatru. Kreowane przez niego role filmowe przeszły do historii. Tak się złożyło, że dwa filmy z wybitną grą Gustawa Holoubka należą do dziesiątki moich ulubionych polskich produkcji filmowych wszech czasów. Chodzi o „Pętlę” w reżyserii Wojciecha Jerzego Hasa, na podstawie świetnego opowiadania Marka Hłaski, gdzie Holoubek zagrał głównego bohatera – alkoholika Kubę; oraz o polski „western” – „Prawo i pięść” Jerzego Hoffmana i Edward Skórzewskiego. W tym drugim filmie Holoubek wcielił się w postać stojącego na straży prawa Andrzeja Keniga. Oba filmy mógłbym oglądać do znudzenia, na co złożyła się także, a może przede wszystkim, gra Gustawa Holoubka.
Gustaw Holoubek jest autorem dwóch książek. W 1986 r. napisał wraz z Andrzejem Hausbrandtem „Teatr jest światem”, natomiast trzynaście lat później ukazała się publikacja zatytułowana „Wspomnienia z niepamięci”. Półtorej roku temu firma „Prószyński i S-ka” wydała zapis rozmów wielkiego, nieżyjącego już aktora z Małgorzatą Terlecką-Reksnis tytułując je po prostu „Holoubek. Rozmowy”.
Książek o Gustawie Holoubku też jest sporo. Mnie wpadła ostatnio w ręce cienka objętościowo (i jak się później okazało nie tylko objętościowo) publikacja Marii Czanerle pt. „Holoubek. Notatki o autorze myślącym” wydana w 1972 r., a więc wtedy, gdy mistrz sceny był już od 2 lat prezesem Stowarzyszenia Polskich Artystów Teatru, Filmu, Radia i Telewizji. Sporym walorem książki są zdjęcia. Co prawda czarno-białe, ale dobrej jakości. Niestety, nie da się tego samego powiedzieć o tekście. Urodzona w lwowskiej rodzinie żydowskiej Maria Czanerle potwierdziła krążący stereotyp na temat krytyków literackich, o tym, że piszą oni książki zrozumiałe tylko dla innych krytyków literackich. Tu jest tak samo. Podsumowanie ról, głównie tych teatralnych, napisane górnolotnym językiem kogoś, kto obejrzał w swoim życiu tysiące przedstawień, najczęściej wchodząc na widownię za darmo.
Książkę „Holoubek. Notatki o autorze myślącym” można nabyć na największym polskim serwisie aukcyjnym już za 2,70zł (słownie: 2 złote i 70 groszy), oczywiście plus koszty wysyłki. Ale osobiście odradzam wydania nawet tej kwoty, chyba że jest się wielkim fanem Gustawa Holoubka i zależy nam na zobaczeniu kilku całkiem niezłych zdjęć. Mimo wszystko poniżej zamieszczam kilka fragmentów publikacji Marii Czanerle. Natomiast na dole dzisiejszego wpisu znajduje się tytułowa piosenka z filmu „Prawo i pięść” śpiewana przez Edmunda Fettinga.
O oczach aktora:
„Punkty magiczne w tej figurze stanowią oczy. Chyba one sprawiają, że związany spojrzeniem aktora widz nie może oderwać wzroku od postaci jakby w niego wpatrzonej, choćby nawet ta postać znajdowała się na drugim planie ustępując miejsca ważniejszym. Oczy Holoubka fascynują, skupiają uwagę całej widowni”.
O magii Holoubka na scenie lub na planie filmu:
„Najzwyklejsze czynności fizyczne stają się w jego wykonaniu czynnościami intelektualnymi. Kiedy je, kiedy się bije, kiedy całuje kobiety albo (jak u Pedra Calderóna de la Barcy) baraszkuje z dziewczyną – każde z tych działań nabiera jakby mechanicznie jakiegoś głębszego sensu. Zwyczajny kij w jego ręku staje się czarodziejską pałeczką, lustro w ręku Ryszarda jest jak magiczna latarnia, łachman, koszula, kostium, jakie ma właśnie na sobie, są jak szaty pontyfikalne – wiadomo przecie, że skoro on w nie został przyodziany, służyć będą jakiemuś nabożeństwu”.
O grze aktorskiej Holoubka:
„Holoubek, wiadomo, nie gra ludzi zwyczajnych. „Szary człowiek” nie należy do jego emploi, nawet jeśli jego bohater nie wyróżnia się niczym szczególnym – jak się to zdarza zwłaszcza w rolach telewizyjno-filmowych – sam fakt, że on tę postać gra, wpływa na jego uniezwyklenie. Każdy z jego bohaterów wydaje się różnić od otoczenia odmienną naturą, losem, obyczajami i umysłowością”.
Gustaw Holoubek
Pełne nazwisko: Gustaw Teofil Holoubek
Ur. 21.04.1923 r. – Kraków, Polska.
Zm. 06.03.2008 r. – Warszawa, Polska.
Trzykrotnie żonaty: 1. Danuta Kwiatkowska (do 1961, rozwód), córka Ewa; 2. Maria Wachowiak (rozwód), córka Magdalena 3. Magdalena Zawadzka (03.09.1973-06.03.2008, jego śmierć), syn Jan (ur. 04.03.1978).
Wybrane role filmowe: „Pętla” (reż. Wojciech Jerzy Has, 1957), „Gangsterzy i filantropi” (reż. Jerzy Hoffman, 1962), „Prawo i pięść” (reż. Jerzy Hoffman i Edward Skórzewski, 1964), „Sanatorium pod Klepsydrą” (reż. Wojciech Jerzy Has, 1973), „Lawa” (reż. Tadeusz Konwicki, 1989).
Występy w serialach TV: „Klub profesora Tutki” (reż. Andrzej Kondratiuk, 1966-1968), „Królewskie sny” (reż. Grzegorz Warchoł, 1988), „Mistrz i Małgorzata” (reż. Maciej Wojtyszko, 1988), „Awantura o Basię” (reż. Kazimierz Tarnas, 1996), „Ogniem i mieczem” (reż. Jerzy Hoffman, 2000).
Niektóre role teatralne: „Odys u Feaków” (reż. Jerzy Karbowski, Stary Teatr w Krakowie, 1947), „Hamlet” (we własnej reżyserii, Teatr Dramatyczny w Warszawie, 1962), „Król Lear” (reż. Jerzy Jarocki, Teatr Dramatyczny w Warszawie, 1977), „Wzorzec dowodów metafizycznych” (reż. Tadeusz Bradecki, Teatr Polski w Warszawie, 1987), „Dom wariatów” (reż. Marek Koterski, Teatr Ateneum w Warszawie, 1998).
Ważniejsze występy w Teatrze Telewizji: „Słowo Norwidowe na podstawie twórczości Cypriana Kamila Norwida” (reż. Adam Hanuszkiewicz, 1959), „Fantazy” (we własnej reżyserii, 1971), „Otello” (reż. Andrzej Chrzanowski, 1984), „Kordian” (reż. Jan Englert, 1994), „Wyzwolenie” (reż. Maciej Prus, 2007).
Udział w dubbingu: „Marysia i krasnoludki” (reż. Jerzy Szeski i Konrad Paradowski, 1961), „Tytus, Romek i A’Tomek wśród złodziei marzeń” (reż. Leszek Gałysz, 2002).
Poza sceną: prezes Stowarzyszenia Polskich Artystów Teatru, Filmu, Radia i Telewizji ZASP (1970-1981), członek Polskiej Akademii Umiejętności (PAU), wykładowca Akademii Teatralnej w Warszawie, poseł na Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (1976-1982), senator I kadencji Senatu Rzeczypospolitej Polskiej (1989-1991).
Wybrane odznaczenia: Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1953), Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1998), Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (2003), Złoty Medal Zasłużony Kulturze Gloria Artis (2005), Order Orła Białego (2008).
Bibliografia (wybór): „Holoubek. Notatki o autorze myślącym” (Maria Czanerle, 1972), „Teatr jest światem” (Gustaw Holoubek i Andrzej Hausbrandt, Wydawnictwo Literackie, 1986), „Wspomnienia z niepamięci” (Gustaw Holoubek, Muza, 1999), „Oswajanie śmiechem. Gustaw Holoubek we wspomnieniach kolegów” (Andrzej Mroziński, Wydawnictwo Ampress, 2009), „Holoubek. Rozmowy” (Gustaw Holoubek i Małgorzata Terlecka-Reksnis, Prószyński i S-ka, 2018).