Przeciętny Polak raczej nie połączy dwóch słów: Madagaskar i muzyka. Największa wyspa Afryki kojarzyć się mu będzie z kreskówką, ew. z miejscem, gdzie przed wojną miano wysyłać polskich Żydów. Zapalony kibic piłkarski przypomni sobie, że to właśnie w Championnat de Football National Division 1 (tak nazywa się ekstraklasa Madagaskaru) w 2002 r. AS Adema pokonał inny stołeczny klub, SO de l’Emyrne, aż 149 do 0. Ale o muzyce malgaskiej nie wiemy nic.
W 2005 r. na ekrany kin wszedł wspomniany wcześniej film animowany pt. „Madagaskar”, który tak naprawdę z kulturą i muzyką malgaską nie miał nic wspólnego. To trochę tak, jak było z nieszczęsnym Boratem i Kazachstanem, zresztą anglojęzyczną wersję „Wyginam śmiało ciało” z filmu „Madagaskar” wykonał właśnie Sacha Baron Cohen. Za muzykę do kreskówki odpowiedzialny był inny artysta żydowskiego pochodzenia, Niemiec Hans Zimmer. Nie zadał on sobie trudu żeby namówić do współpracy choćby jedną osobę pochodzenia malgaskiego. Zamiast tego wykorzystano utwory wykonywane przez Greka (Vangelis), Brazylijczyka (Heitor Pereira) czy całą czeredę Amerykanów, z nieśmiertelnym Louisem Armstrongiem w „What a Wonderful World”.
Przyjrzyjmy się zatem prawdziwej muzyce malgaskiej.
Hira gasy to tradycja muzyczna na Madagaskarze sięgająca XVIII w. dotycząca głównie ludności Merina. Jest to całodniowy spektakl muzyki, tańca i oratorium kabary wykonywany zwykle przez trupę artystów bardzo często spokrewnionych ze sobą. A TAK wygląda owo święto muzyki.
Głównymi instrumentami malgaskimi są: valiha (cytra rurowa wykonana z miejscowego gatunku bambusa), kabosy (gitara o prostokątnym, a czasem zaokrąglonym pudle rezonansowym), marovany (rodzaj drewnianej cytry pudełkowej w kształcie walizki, naciągniętej z obu stron metalowymi strunami), jejy vaotavo (cytra kijowa), lokanga (skrzypce), sodina (rodzaj niewielkiego drewnianego fletu) oraz taralila (koncertyna, rodzaj małej harmonii ręcznej).
Jedne z pierwszych nagrań utworów z valihą w tle poczyniono w 1931 r. przed Wystawą Kolonialną w Paryżu. W 1995 r. amerykańska wytwórnia Yazoo zremasterowała te nagrania wydając je pod nazwą „The Music Of Madagascar (Classic Traditional Recordings Of The 1930s)”. Niestety, niewiele wiadomo o oryginalnych wykonawcach, przy części utworów nie podano nawet kto gra i śpiewa. Na pewno pośród artystów była Troupe Razafimahefa, która wykonała m.in. pieśń zatytułowaną „Fony Hianac Mbola Kely Sakaiza” („Kiedy byłem jeszcze młody”).
Wraz z przybyłymi w XIX w. na Madagaskar misjonarzami brytyjskimi pojawiło się także pianino. Malgasze nie byliby sobą gdyby nie zaczęli grać na tym instrumencie po swojemu, właściwie tak, jak gra się na valisze. Taki styl gry nazwano kalon’ny fahiny, co po malgasku oznacza czasy starożytne. Najwybitniejszym kompozytorem takiej muzyki był Andrianary Ratianarivo (ur. 1895 r. – Madagaskar Francuski – zm. 1949 r.), który stworzył ponad 500 utworów muzycznych. Poniżej jeden z nich, kompozycja zatytułowana „Mankararirary Ny Aty”.
Niemalże równolatek Ratianariva, Naka Rabemanantsoa (ur. 1892 r. – Madagaskar Francuski – zm. 1952 r.) był z kolei mistrzem w pokrewnych gatunkach – vakondrazana (po malgasku: ojczyzna; czyli niejako muzyka patriotyczna) i ba-gasy. Poniżej kompozycja Naki zatytułowana „Handao” („Wyjść”), w której śpiewają Rafidy i Indretsakey Analamanga.
Do wirtuozów stylu vakizoava należał Rakoto Frah (ur. jako Philibert Rabezoza, 1923 r. – Ankadinandriana, Madagaskar Francuski – zm. 29.09.2001 r. – Antananarywa, Madagaskar). Pochodził on z bardzo biednej rodziny, ale maestria jego gry na flecie sodina spowodowała to, że w zasadzie nigdy nie musiał skupiać się na czymś, co odciągałoby go od muzyki, np. na zdobywaniu pieniędzy na przeżycie. Rakoto Frah dopiero w wieku 65 lat nagrał pierwszą solową płytę. Na rok przed śmiercią artysty ukazał się jego ostatni krążek zatytułowany „Madagascar: Chants et Danses en Imerina”, to z niego pochodzi poniższy utwór pt. „Havamay Iamao” („Jesteś naszym krewnym”).
Do najwybitniejszych artystów valiha zaliczał się zmarły w wieku zaledwie 30 lat Rakotozafy (ur. 1938 r. – region Alaotra-Mangoro, Madagaskar Francuski – zm. 1968 r.). Za życia nie zdążył on wydać niczego poza singlami i EP-kami. Dopiero 20 lat po jego śmierci pojawił się album kompilacyjny pt. „Valiha Malaza” („Słynna valiha”), z którego pochodzi poniższe nagranie zatytułowane „Mandrosa Lahy Maeva” („Wielcy ludzie, wystąpcie do przodu”).
Pałeczkę po Rakotozafym przejęło trio Ny Antsaly (po malgasku Siekiera), w którym występowali bracia Benjamin Sylvestre (ur. 1928 r. – Madagaskar Francuski – zm. 2003 r.) i Rémy Randafisonowie oraz Bernard Razafindrakoto. Z czasem do grupy dołączył gitarzysta Germain Rakotomavo. Muzyka Ny Antsaly była bardziej nobliwa i sentymentalna, co dobrze odzwierciedla poniże nagranie pt. „Zovy” („Kto?”).
Natomiast najsłynniejszym żyjącym artystą valiha jest Justin Rakotondrasoa (ur. Madagaskar), który używa scenicznego pseudonimu Justin Vali. Początkowo grał on w różnych formacjach, aż wreszcie w 1990 r. zdecydował się na karierę solową. Justin Vali jest laureatem wielu nagród muzycznych, a jego klasę doceniono zapraszając go na WOMAD 2014 r., czyli na najbardziej prestiżową imprezę muzyczną world music.
Poniżej utwór artysty zatytułowany „Taitra” („Zszkokowany”), pochodzący z wydanej w 1991 r. płyty „Rambala”.
Ale Malgasze radzili sobie także bez instrumentów. Już w XIX w. na wyspie zaczęły pojawiać się lokalne grupy antsa, czyli wokalistów śpiewających a cappella. Ich tradycje są ciągle żywe, o czym można się przekonać słuchając np. grupy Salala ( w bardzo popularnym utworze „Lanitra Manga Manga” („Bardzo niebieskie niebo”).
W czasie kiedy Francuzi zapraszali na swą wystawę orkiestry valiha w Stanach Zjednoczonych triumfy święcił kompozytor, aranżer i autor tekstów Andy Razaf (ur. jako Andriamanantena Paul Razafinkarefo, 16.12.1895 r. – Waszyngton, Dystrykt Kolumbii, USA – zm. 03.02.1973 r. – Los Angeles, Kalifornia, USA), który był synem Malgaszów. To właśnie Andy Razaf stworzył takie hity amerykańskiej muzyki popularnej jak „Ain’t Misbehavin'” czy „Honeysuckle Rose”. Poniżej nagranie „Mound Bayou” – dzieło Razafa dla śpiewającej ten utwór Maxine Sullivan.
Hymnem Madagaskaru jest marsz śpiewany na dwa głosy, o tytule „Ry Tanindrazanay malala ô!” („Nasza ukochana ojczyzna!”), skomponowany przez Norberta Raharisoę (ur. 1913 r. – Madagaskar Francuski – zm. 1963 r. – Madagaskar), do którego słowa stworzył pisarz a przy okazji duchowny chrześcijański Pasteur Rahajason (ur. 1897 r. – Madagaskar Francuski – zm. 1971 r.).
Najbardziej znanym żyjącym malgaskim artystą na świecie jest bez wątpienia Jaojoby (ur. jako Eusèbe Jaojoby, 29.07.1955 r. – Amboangibe, Madagaskar Francuski). Nazywany Królem Muzyki Salegy, czyli stylu muzycznego północnego wybrzeża Madagaskaru, w którym króluje gitara i akordeon.
Poniżej utwór Jaojoby’ego z 1976 r. pt. „Tsaiki Joby” („Poszukiwanie pracy”). Dodać należy, że artysta od lat występuje ze swoim zespołem i często mianem Jaojoby określa się cały band.
Popularnością niewiele ustępuje mu D’Gary (ur. jako Ernest Randrianasolo, 22.07.1961 r. – Antananarywa, Madagaskar). Ten piosenkarz i kompozytor uważany jest za wirtuoza gitary. D’Gary na przestrzeni 25 lat wydał zaledwie 6 płyt długogrających, ale każde jego nagranie cechuje wysoka jakość – w końcu nie na darmo określany jest mianem „Hendrixa Afryki”.
Poniżej utwór artysty zatytułowany „Lagnana”, pochodzący z wydanej w 1996 r. płyty „Horombe”.
Trzecim muszkieterem muzyki malgaskiej jest z pewnością Rossy (ur. jako Paul Bert Rahasimanana, 20.09.1960 r. – Antananarywa, Madagaskar). Oprócz śpiewu artysta ten gra także na akordeonie. W latach 2001-2008 Rossy przebywał we Francji, natomiast w okresie od 2014 do 2024 r. zasiadał w Parlamencie Madagaskaru. Poniżej tytułowy utwór pochodzący z wydanej w 2007 r. płyty Rossy’ego „Ino Vaovao?” („Co słychać?”).
Jest wreszcie i malgaski D’Artagnan, znany pod pseudonimem Rajery (ur. jako Germain Randrianarisoa, 1964 r. – Ambohimanga, Analamanga, Madagaskar). Mimo, że jako niemowlę stracił palce prawej dłoni to nie przestawał uczyć się grać na valisze. Valiha jest instrumentem wymagającym sprawnego użycia obu dłoni, ale Rajery zdołał wypracować własną technikę posługiwania się tym instrumentem. Poniżej nagranie artysty zatytułowane „Misahotaka ny Akama” („Zdezorientowany facet”), pochodzące z wydanej w 2001 r. płyty pt. „Fanamby” („Wyzwanie”).
Z kolei miano Królowej Salegy piastowała Ninie Doniah (ur. jako Eliane Virginie Bezara, 15.08.1967 r. – Andoany, prowincja Antsiranana, Madagaskar – zm. 19.11.2023 r. – Andoany, prowincja Antsiranana, Madagaskar). To jedna z nielicznych kobiet malgaskich, która uzyskała status gwiazdy, a jej utwory były popularne także poza krajem, m.in. na Majocie, na Seszelach i we Francji.
Poniżej utwór Ninie Doniach zatytułowany „Malilo”, czyli „Mądry”.
Vaovy to jedna z najpopularniejszych grup malgaskich lat 70. i 80. Tak, jak w przypadku powstałej ponad 30 lat później formacji Vakoka, nazwa zespołu dotyczy rośliny. Słowo vaovy to po malgasku wawrzyn. Założycielem bandu był Jean-Gabin Fanovona (ur. 23.08.1948 r. – Ambovombe-Androy, Madagaskar Francuski – zm. 07.03.2010 r.), a oprócz niego w Vaovy występowali m.in. Brunette Matio Haingoarilanto (śpiew), Martin Randrianantenaina Matthieu (gitara), jego siostra Solange Hajanirina Matthieu (wokal), Jefferson Manambilynaivoson (wokal) i Ialy Tsilomay (lokanga). Poniżej największy przebój formacji Vaovy, utwór a capella pt. „Salakao” („Nie ma za co”).
Tsapiky to gatunek muzyczny, który powstał na początku lat 70. w południowo-zachodniej części Madagaskaru, a popularność zyskał głównie w prowincji Toliara. Tsapiky nazywano często malgaską odpowiedzią na zairski soukous. Do najpopularniejszych wykonawców tego stylu należy Mamy Gotso (ur. prowincja Toliara, Madagaskar), którego utwór „Asio Tsapiky Amzay” („Dodaj odrobinę tsapiky”) zamieszczam poniżej.
Z kolei lata 80. XX w. to rozwój stylu muzycznego o nazwie beko, będącego nowoczesną formą pieśni religijnych. W 1983 r. 22-letni M’Bassa (ur. jako M’basalala Zafimaneva Randriamazoto, 1961 r. – Fort Dauphin, region Anosy, Madagaskar) powołał do życia formację o nazwie Salala, w skład której weszli także Senge (ur. jako M. Sengemana, 16.09.1957 r. – Ambondro, Madagaskar Francuski – zm. 05.12.2000 r. – Madagaskar), wspomniany wcześniej Jean-Gabin Fanovona oraz Christian Andrianjanaka Harimino. Poniżej utwór zespołu Salala o tytule „Salakao”, czyli „Nie ma za co”.
Najbardziej znanym Malgaszem mieszkającym w Polsce jest Désiré Dauphin Rasolomampionona (ur. 1963 r. – Madagaskar), który do naszego kraju przybył w 1982 r. Nad Wisłą ukończył stołeczną Politechnikę i od wielu lat jest profesorem w Instytucie Elektroenergetyki na swej macierzystej uczelni. W wolnych chwilach pan profesor gra na gitarze lub pianinie, jak choćby TUTAJ, i prezentuje różne style muzyki malgaskiej. Muzyka jest także obecna w życiu jego dorosłych już dzieci.
Królem malgaskiego jazzu jest Nicolas Vatomanga (ur. jako Nicolas Vatomanga Andrianaivo Rakotovao, 24.09.1975 r. – Madagaskar). Saksofon, flet i pianino – na tych instrumentach Vatomanga gra różne odmiany jazzu, od klasycznego aż po bebop. Poniżej nastrojowy utwór artysty zatytułowany „Wings”.
Tarika to grupa muzyczna (słowo „tarika” oznacza po malgasku właśnie grupę) na czele której stoją dwie siostry: Hanitra (ur. jako Hanitrarivo Rasoanaivo) oraz Noro (ur. jako Tina Norosoa Raharimalala). W 2001 r. magazyn „TIME” zaliczył tą formację do 10 Najlepszych Zespołów Muzycznych Planety Ziemia. Tarika lubi nagrywać z wykonawcami z innych części świata. Grupa ma już na koncie wspólną płytę z Senegalczykami (album „Son Egal” z 1997 r.) oraz Indonezyjczykami (album „Soul Makassar” z 2001 r.). Poniżej nagranie Tariki zatytułowane „Raitra”, czyli „Luksus”, z 2006 r.
Styl muzyczny o nazwie mangaliba pochodzi z południowo-wschodniej części Madagaskaru i jest wykonywany głównie przez ludność Antandroy. W 2000 r. Thominot Hazolahy założył grupę i nazwał ją swoim nazwiskiem – Hazolahy. Oprócz lidera w skład zespołu weszli m.in. grający na mandolinie Josef, śpiewające Anita i Chantal, perkusista R. Christo Benny oraz Fenolaza Andrianjafy. Poniżej utwór formacji Hazolahy zatytułowany „Toriny”, czyli „Kazanie”.
Liderem pośród malgaskich formacji poprockowych jest zespół AmbondronA. Obecnie tworzy go pięciu muzyków: Beranto, Blanc, Honty, Kix oraz Ranto. Grupa koncertowała z powodzeniem na Reunionie, na Mauritiusie, w RPA oraz odbyła kilkumiesięczne tournée po Stanach Zjednoczonych. Poniżej nastrojowe nagranie AmbondronA zatytułowane „Tomany Irery” („Totalnie sam”).
W 2004 r. grupa trzynastu artystów malgaskich obu płci skrzyknęła się i stworzyła projekt o nazwie Vakoka. Słowo to oznacza w języku malgaskim roślinę o łacińskiej nazwie Trema orientalis, w której liściach występują kannabinoidy. Vakokę tworzyli: Seta Ramasoron Andrianary (bongosy, saksofon, śpiew), Soja Desman (ur. Madagaskar – śpiew), Donné (ur. jako Dieu-Donné Randriamanantena – Antananarywa, Madagaskar – marovany, valiha, Djôma (ur. jako Ahmed Mahamoudou – wokal), Hanitra, Jean-Gabin Fanovona, Héricole Lalasoa (gitara, gitara basowa, śpiew), Damy Managñosoky (wokal, saksofon), Zafitsara Marovavy (śpiew), Haja Mbolatiana Tovo (ur. jako Marc Damien Rasolomahatratra – gitara, wokal), Monja (ur. jako Bege Monjamahafay, wokal), Gilbert Mosa (śpiew), Pana (ur. jako Panayotis Dourantonis – perkusja), Jean-Donné Ramananerisoa (akordeon, skrzypce, trąbka, śpiew, taniec), Fanaiky Oly Herivelona Rasolomahatratra (perkusja), Teta (ur. jako Jean-Claude Teta – 08.04.1967 r. – Ampanihy, prowincja Toliara, Madagaskar – gitara), Sana Tinovo (bębny, śpiew) oraz Vaiavy Chila (ur. jako Chilaristin Soamazava – Port-Bergé, region Sofia, Madagaskar – śpiew).
Bez wątpienia największym przebojem zespołu jest utwór zatytułowany „Era”.
Wspomniany wcześniej Teta dorastał występując w lokalnych grupach, a w 2007 r. postanowił rozpocząć karierę solową. Muzyk nawiązuje do folkloru swojej ojczyzny, wplatając do utworów wątki tsapiky. W 2016 r. Teta wraz z wokalistą Kirą wystąpili w czasie warszawskiego Festiwalu Skrzyżowanie Kultur.
Poniżej Teta i Kira w utworze „Kabary Lava” („Długa przemowa”).
Malgaską odmianą reggae jest gatunek zwany basesa. Basesa nie równa się w 100% reggae, bo słychać tu także soul, rock i miejscowe rytmy. Idealnymi przedstawicielami tego stylu muzycznego są muzycy z duetu Mika sy Davis, którym w zrobieniu kariery pomogła uznana producentka muzyczna, jedna z nielicznych malgaskich kobiet-producentów, Fanja Andriamanantena. Piosenka „Goodbye My Friend”, którą zamieszczam poniżej, jest wzorcowym przykładem muzyki, jaką wykonują Mika i Franklin Davis.
Hip-hop dotarł ze Stanów Zjednoczonych na Madagaskar już połowie lat 80., czyli szybciej niż do Polski. Malgasze określają ten styl zwrotem haintso-haintso, co oznacza ni mniej, ni więcej, tylko h-h, albo po prostu rap gasy. Początkowo na wyspie słuchano jedynie importu z USA. Dopiero ok. 1995 r. zaczęły powstawać pierwsze składy rapowe. Do pionierów z pewnością zalicza się grupa Da Hopp, która początkowo nazywała się MCM Boys. Poniżej utwór tego zespołu zatytułowany „Aza Mijanona Mandihy”, czyli „Nie przestawaj tańczyć”.
Ale Malgasze posiadają także własną, unikatową odmianę hip-hopu, która bardziej przypomina południowoafrykańskie kwaito. To dombe, co jest skrótem od zwrotu „mandona be”, czyli „bardzo mokry”. Przedstawicielami tego gatunku jest działająca od 1996 r. w mieście Fianaranstoa, w południowo-centralnej części kraju, grupa Oladad, w składzie: Dadalo, Evans, Kids, Lova i Tsiry. Poniżej ich nagranie z 2010 r. zatytułowane „Salamanga”, czyli „Witaj”.
W czerwcu 2007 r. UNICEF wybrał 15-letniego malgaskiego rapera o pseudonimie Name Six (ur. 1992 r. – Madagaskar) Dziecięcym Ambasadorem Dobrej Woli na Południowo-Wschodnią Afrykę. Name Six zaczął rapować już jako ośmiolatek a wzorem dla niego był z pewnością Lil’ Bow Wow. Poniżej największy przebój Name Sixa, utwór „Zaza Maditra” („Uparte dziecko”).
Artystką salegy, która od lat znajduje się na topie największej wyspy afrykańskiej jest Olga del Madagascar (ur. 1976 r. – Antananarywa, Madagaskar). Poniżej zamieszczam rytmiczny utwór piosenkarki zatytułowany „Te Hody”, co po polsku oznacza „Chcę iść do domu”.
Wawa to popularny, zwłaszcza pośród ludności napływowej, skrót określający stolicę Polski, Warszawę. Ale Wawa to także pseudonim sceniczny Joela Issoubaly’ego Andrihamahazo (ur. 12.12.1982 r. – wsypa Nosy Be, prowincja Mahajanga, Madagaskar). Początkowo występował on w grupach Star Boys i Jaguar II, by później rozpocząć karierę solową. W 2014 r. Wawa zorganizował pierwszą edycję Festiwalu Sômarôho, który odbywa się do dziś.
Poniżej energetyczny utwór taneczny Wawy zatytułowany „Ao Zay” („Oto jest”), w którym wyraźnie słychać akordeon.
Największą gwiazdą współczesnej sceny malgaskiej jest Big MJ (ur. jako Parfait Toeriniaina, 1988 r. – Antalaha, region Sofia, Madagaskar). Jego pseudonim to zlepek angielskiego słowa „big”, czyli duży (bo zawsze chciał być wielkim artystą) i malgaskiego skrótu od manafo joby, czyli „czarny człowiek”. Poniżej wielki przebój Big MJ-a, nagranie zatytułowane „Romazavan Dadiko”, czyli „Romazava mego ojca”. Romazava to narodowa potrawa Malgaszów, danie składające się z dużych kawałków mięsa oraz porcji różnych warzyw liściastych i podawane z ryżem.